Özgül bir psikoterapi yöntemi olan psikodrama, J. L. Moreno’nun 1908-1925 yılları arasında Viyena’da yaptığı çalışmalardan doğan sosyometri ve grup psikoterapisi ile birlikte üçlü bir sistemin bir ayağıdır. Çocuk oyunlarının gözlemleriyle, Antik Çağ Yunan tregedyalarından esinlenerek geliştirilmiş bir grup terapi yöntemidir. İnsan varlığını ve değişik yaşam durumlarındaki gerçekleri araştırma yöntemi olan psikodrama, yaşama- bütün karışık ve kaotik yanlarıyla- derin bir bakış açısıdır. Yunanca’daki “psyche” (ruh) ve “drama” (eylem, işlem) sözcüklerinden oluşur. “Psyche” ruh ya da zihinle, “drama” ise hergün yaşanan hikayelerle ilişkilidir. İnsan varlığını ve insanın farklı yaşam durumlarındaki gerçeklerini eylem yöntemleriyle araştırma olanağı sunar. Sosyometri, bir grup içeriside varolan kişilerarası bağların çeşitlerini ve miktarını ve çeşitli kriterler çerçevesinde grup üyelerinin seçimlerini araştırır, ölçer ve tanımlar. Grup içerisindeki bağların araştırılması, yeni ve olumlu bağların oluşturulması da eylem sosyometrisiyle mümkün olur. Böylelikle kuramın özünü oluşturan sosyometri terapötik bir işlev kazanır.
Eylem, spontanlık, yaratıcılık ve rol kavramları yöntemin gücünü aldığı temel kuramsal dayanaklardır. Moreno insan anlayışında rolü temele koyar. Rolün kültürden önce geldiğini ve “ben”in rollerden çıktığını söyler. Eylem açlığı içerisinde olan bireyin tanımında spontan ve yaratıcılığa vurgu yapar. Spontanlık, yeni koşullara uygun bir tepki ya da eski koşullara yeni bir tepki verebilmektir.
İnsanı evrende sosyal bir varlık olarak kabul eder. Moreno’un rol kuramı, kişiliğin gelişmesi için iki temel özelliğin varlığından hareket eder. İlki, kişiler arası sosyal ve duygusal ilişki yeteneğinin gelişmesi (sosyo-emosyonel gelişim), diğeri ise rol gelişimi esnasında elde edilen deneyimlerdir (rol gelişimi). Rol kavramı yaşamın bütün boyutlarında görülebilir. İnsan daha anne karnında bile içerisinde bulunduğu dünya ile spontan ilişkiye giren, evrenle etkileşim içerisinde olan bir varlıktır. Doğum ilk spontan eylem olarak görülür.
İnsan yaşamı boyunca gelişim ve değişim içerisindedir. Yaşam döngüsü içerisinde farklı dönemlerde insan farklı gelişimsel sorularla karşı karşıya kalır. Ergenlik dönemi, çocukluk ile yetişkinlik arası geçiş süreci olarak gelişim dönemleri içerisinde kimliğin oluşmasında önemli bir dönemdir. Dönemin yaş sınırları kültüre ve çağa bağlı olarak değişmekle beraber günümüz bilim insanları bu sürenin uzadığını ifade etmekte ve genel olarak 12-25 yaş aralığı kabul edilmektedir. “Adolescence” kelimesinin karşılığı olarak kullanılan ergenlik, büyüme, olgunluğa erişme anlamına gelmektedir. Erickson’un benlik gelişimi üzerine psikososyal kuramına göre bu dönem kimlik arayışı içerisinde sosyal roller içerisinde bir nevi gerçeklik hissi bulmakla ilgilidir. Özdeşim kurma ve kimlik kazanımıyla rollerin karışması-karmaşası arasında bir gerilim dönemidir. Ergenlik döneminde bebeklik ve erken çocukluk dönemlerinin gelişimsel süreçlerin tekrar gözden geçirilir. Diğer yandan da yeni özdeşimlerle bağlantılı yeni roller denenir. Ergen çeşitlenen ve değişen rolleri karşısında önemli bir rol alma, oynama ve yaratma sürecinde roller arasında seçim yapmaya ve bir gelecek planı oluşturmaya çalışır. Aynı zamanda sürekli gündelik seçimlerinin yanı sıra yaşamıyla ilgili meslek ve eş seçimi gibi temel seçimlerle de karşı karşıyadır. Bu gelişim sürecinde kişinin benlik algısının gelişimi hem kendini tanıma açısından hem de başkalarını anlama ve iletişimde önemli yer tutar. Kendine tanıma sürecinde başlangıçta diğeri odaklıdır ergen ve diğeri aracılığıyla kendini tanımlama eğilimindedir. Harter’ın benlik algısı profili Moreno’nun rol kuramıyla paralellik gösterir. Kişinin kendini farklı alanlarda farklı tanınlamasının anlamlı bütünleşmesi ergenlik dönemi sonuna denk gelmektedir.
İlginçtir ki erinlik sonrası somatik rollerin etkisiyle başlayan ergenlik dönemi gelişimsel süreç olarak bebeklik dönemi gelişim aşamalarına ve rol gelişim aşamalarına paralellik gösterir. Rol gelişiminde doğumla beraber somatik rol varolur, zamanla anneyle ilişkide psişik roller, sosyal ve bütünleyici roller ortaya çıkar. Ergenlik döneminde de bedensel değişimlerle tetiklenen (somatik roller) süreçte önce bedenine odaklanan ergen süreç içerisinde, duygularına yoğunlaşıp (psişik roller) kendini diğerlerinin kendisini nasıl gördüğü üzerinden (sosyal ve transandent roller) tanımlama çabasına girer. Ergenliğin son dönem uğraşı kendini evrende ve toplumda (sosyal ve transandent roller) konumlamaktır.
Ergenlik döneminde zorlanmalar yaşayan gençler için sunulacak destek modelleri ergenlik dönemi gelişimsel zorlanmaları ve dönemin gerçeklerine uygun bir yöntem olmalıdır. Çocukluk dönemlerinde yeterince destekleyici ortamlar bulamamış gençler için akran grubunun birincil rol oynadığı ergenlik döneminde olumlu bir akran kültürü ve ilgili başka yetişkinlerin bulunması onarıcı bir etki yapar. Ergenlikte yaşıtlarla ilişki kurma, grup arkadaşlıklarının önemi, bir gruba ait olma konusundaki özgün gereksinim gibi dönemsel özellikler nedeniyle grup ortamı öncelikli, kabul edilebilir ve avantajlı olmaktadır.
Psikodrama, sosyodrama ve sosyometri, dönem özellikleri göz önünde bulundurulduğunda doğaları itibariyle ergenler için uygun yöntemlerdir. Yeni davranış biçimlerini deneyen ergen için psikodrama güvenli bir deneme ortamı sunar. Grubun varlığı önemli bir akran desteği sağlar. Sosyal becerileri geliştirmek ihtiyacı içinde olan ergen için rol eğitimi önemli bir fırsat sağlar. Yeni davranışları denemek ve kendine uygun olanları seçmek için bir prova olanağı değerlidir. Uçlarda gezinmek kim olduğunu ve yaşamı anlamaya çalışan ve eylem açlığında olan ergen için doğaldır. Psikodrama bunlara bakmak ve anlamlandırmak için uygun ortam sağlar. Sosyometrik etkinlikler, pek çok seçimle karşı karşıya olan ergen için ilişkilerindeki seçim süreçlerini bilinçli kılar. Yaşamı anlamlandırmaya ve transpersonal bağlar kurmaya ihtiyaç duyan ergene evrenle ilgili inançlarını ve anlam arayışını inceleyebileceği ortam sağlar. Kısaca, genç bireyin yeni davranış biçimlerini geliştirebilmesi, insanlar arası ilişkilerde yaşadığı sorunları anlaması, ortaya koyması, incelemesi, çeşitli çözüm yollarını deneyimlemesi için psikodrama grup psikoterapisi uygun bir ortam oluşturmaktadır. Rol değiştirerek başkasını anlayarak hissetme ve ayna tekniği ile dışarıdan bakma fırsatı bulmak psikodramaya özgü kazançlardır. Aynı zamanda, psikodramanın yalnız söze dayalı etkileşimlere göre daha aktif, tam katılımcı, yaşamı örnekleyici olanaklara sahip, hareketli ortamı ergenler tarafından da tercih edilir olma özelliklerine sahiptir. Sözel çözümlemeler yerine yaş dönemine ilişkin ve yaşanmakta olan sorunların çözümüne katkıda bulunacak tutumlar ergenlerin daha çok ilgisini çekerek aktif katılımlarını sağlar. Ergenin kendi sınırlarını farketme ve kabullenme süreçlerine katkıda bulunur.
Zamanı farklı kurgulayarak, rol teknikleri içerisinde somutlaştırma, kendini ve başkalarını daha geniş bakış açısıyla değerlendirerek anlama, kendini ve ilişkilerini yapılandırma, grubun onarım süreci, geleceğe ilişkin hedefler edinebilme gibi sayısız olanakları ile psikodrama ergen yaş grubu için yararlı, uygun ve geliştirici bir psikoterapi yöntemidir.
Moreno psikoterapinin temel önermeleri arasında dört ilkeden söz eder. Bunlar zaman, mekan, gerçeklik ve kozmosdur (evren). Ergenler söz konusu olduğunda bu temel önermelerle karşılaşmalar yetişkinler için olduğundan oldukça farklıdır. Bu farklılıkları anlamak ergenlerle eylem yöntemleri kullanılırken önemlidir.
